English | Srpski
Semlin Anhaltelager (May 1942 - July 1944)
U maju 1942., neposredno nakon što je poslednja grupa jevrejskih zatočenika ubijena u gasnom kamionu, koncentracioni logor na Sajmištu promenio je namenu. Prestao je da bude Judenlager - logor za Jevreje i postao Anhaltelager - privremeni logor za političke zatvorenike, zarobljene partizane i prinudne radnike, od kojih je većina kasnije deportovana u Norvešku, Nemačku ili manje radne logore u centralnoj Srbiji. U proleće 1942., Treći Rajh je imao stalni manjak radne snage pa je Sajmište, locirano blizu Dunava i pored važne železničke petlje, pretvoreno u glavni distributivni centar radne snage iz cele bivse Jugoslavije. [1]
Prve manje grupe nejevrejskih zatočenika počele su da dolaze na Sajmište u aprilu 1942., dok je operacija sa gasnim kamionom još uvek bila u toku. Te grupe su brzo prebacivane u radne logore na severu Evrope, mada je deo zatočenika zadržan u logoru da bi razvrstao lične stvari ubijenih Jevreja, koje su, pošto bi sve dragocenosti bile izdvojene, slane u Nemačku.
Po istraživanju Milana Koljanina, čija monografija o Sajmištu predstavlja jedinu detaljnu studiju o Anhaltelager-u, 31972 zatočenika su prošla kroz logor između maja 1942. i jula 1944., kada je logor formalno napušten. [2] Velika većina zatočenika bili su Srbi, uglavnom iz Hrvatske i Bosne, ali bilo je i Hrvata, Bošnjaka, Grka, Albanaca i Jevreja. Od ukupnog broja zatočenika, najmanje njih 10636 umrlo je u logoru i sahranjeno u masovnim grobnicama na Jevrejskom groblju u Zemunu (6500), u obližnjem naselju Bežanija (3600), na gubilištu u Jajincima i na malom broju drugih lokacija u blizini logora.
U prvih osam meseci postojanja Anhaltelager-a (maj - decembar 1942) više od 16500 zatočenika dovedeno je na Sajmište. Od njih, 14000 bilo je sa teritorije Nezavisne Države Hrvatske, koja je u proleće 1942. postala glavno poprište borbe partizanskih pobunjenika. Najviše zatvorenika, njih 10000, dovedeno je na Sajmište za Kozare. Oni su zarobljeni za vreme velike nemačke vojne operacije leta 1942. Pored zatočenika iz Bosne i Hrvatske, 2800 ljudi iz okupirane Srbije (uglavnom zarobljenih Partizana) bilo je zatvoreno u logoru.
Kolona zarobljenika sa Kozare na ulasku o logor na Sajmištu u leto 1942. godine
Oko 4250 zatočenika umrlo je u Anhaltelager-u tokom prvih osam meseci njegovog postojanja, uglavnom od bolesti i iscrpljenosti. Smrtnost je bila posebno velika tokom leta 1942., kada su loši sanitarni uslovi, pogoršani prevelikom koncentracijom logoraša na relativno malom prostoru, izazvali epidemiju dizenterije. Kako svedoče izveštaji logorske bolnice, 2266 zatočenika, iscrpljenih nedostatkom vode i hrane, umrlo je samo tokom meseca avgusta, a jos 1340 u septembru.
Osim iscrpljenosti i bolesti, najčešći uzrok smrti u logoru bila su krvnička premlaćivanja od strane stražara i propadnika logorskog obezbeđenja, regrutovanih iz redova zatvorenika. Najozloglašeniji među ovim poslednjim bio je bivši zatvorenik po imenu Kisić, čija je brutalnost sejala najveći strah. Glavne žrtve ovih premlaćivanja, koja su najčešće rezultirala smrću, bili su zatvorenici koji su bili bolesni ili suviše slabi da bi bili transportovani u radne logore. Takođe, tokom čestih epidemija, zatočenici koji su pokazivali simptome zaraznih bolesti mlaćeni su motkama do smrti ili streljani da ne bi širili zarazu. Premlaćivanja su vršena u bivšem Mađarskom paviljonu, koji je među zatočenicima postao poznat kao "paviljon smrti". Zatočenici su takođe redovno bili podvrgavani ponižavajućim i iscrpljujućim "fizičkim vežbama" i besmislenom fizičkom radu, kao sto je nošenje kamenja s jednog na drugi kraj logora.
Zatocenici logora Sajmište. Ove fotografije nacinjene su u obliznjem radnom logoru koji se nalazio na samom ušcu Save u Dunav, a u kome su radili logoraši sa Sajmišta.
U narednom periodu - izmedu januara 1943. i jula 1944. - jos 15300 zatočenika dovedeno je na Sajmište. Više od polovine ovog broja činili su zarobljenici sa teritorije Nezavisne Države Hrvatske (8400 osoba) zajedno sa jos njih 1400 iz okupirane Srbije. Posle kapitulacije Italije u jesen 1943., zarobljenici sa teritorije prethodno pod italijanskom okupacijom takođe su dovedeni u logor i to uglavnom iz Crne Gore, Sandžaka i sa Kosova (4500), a zatim iz Dalmacije, Italije, Grčke i Albanije (1000). Među ovim poslednjim bilo je oko 120 Jevreja uhapšenih nakon nemačkog preuzimanja Splita. Oni su dovedeni na Sajmište 27. oktobra 1943. i streljani u Jajincima tri meseca kasnije.
Od 15300 zatočenika dovedenih na Sajmište 1943. i 1944. godine oko 6000 je umrlo. Glavni uzroci smrti bili su ponovo iscrpljenost i bolest, naročito tokom posebno opake epidemije tifusa koja je pokosila logor u jesen 1943. Premlaćivanja i vešanja u bivšem Mađarskom paviljonu su se nastavila. Pored grupe splitskih Jevreja streljanih u Jajincima jos oko četiri stotine zatočenika ubijeno je na istom mestu kao odgovor na različite činove sabotaže protiv Nemaca u Beogradu.
Uprava logora. Drugi sleva, sa nemackom kapom i foto aparatom je ozloglašeni Kisic, bivši zatvorenik koji je radio u logorskom obezbedenju.
Velika većina zatočenika u Anhaltelager-u bili su muškarci. Medutim, tokom postojanja logora, u njemu su držane i manje grupe žena. Ukupno je oko 1500 žena prošlo kroz logor. Godine 1943., Nemci su počeli da dovode veće grupe žena, uglavnom zarobljenih partizanki ili civila uhvaćenih u borbama u Hrvatskoj i Bosni. Većina zatočenica, koje su bile smeštene u bivšem Češkom pavoljonu, ili je oslobođeno (često nakon lažnih dijagnoza koje su dobijale od logorskih lekara), ili je poslato u Nemačku na prinudni rad. U martu 1944. poslednja grupa logorašica predata je srpskim kolaboracionističkim vlastima.
U aprilu 1944., za vreme savezničkog bombardovanja Beograda, Sajmište je direktno pogođeno, pri čemu je poginulo između 80 i 120 logoraša. Tokom narednih nedelja preostali zatočenici prebačeni su u druge logore, da bi 17. maja 1944. nemačka komanda predala kontrolu nad Sajmištem policijskim snagama Nezavisne Države Hrvatske. Otprilike u to vreme, oko 500 Jevreja iz Prištine dovedeno je na Sajmište na putu za logor Bergen Belsen, odakle se nikada nisu vratili. Tokom narednih meseci ostali zatočenici su postepeno transportovani u manji logor u Vinkovcima. Dana 26. jula 1944. Sajmište je zvanično napušteno.
Ipak, dva meseca kasnije, 17. septembra 1944, samo nešto više od mesec dana pre oslobođenja Beograda, velika grupa Jevreja iz Mađarske i Banata, koji su korišćeni za prinudni rad u Borskom rudniku, dovedena je na lokaciju napuštenog logora. Tu su zadržani tri dana dok su čekali transport u neki od logora smrti u Nemačkoj ili Poljskoj. Prema tome, Jevreji su bili i prve i poslednje žrtve Sajmišta.
Fusnote
[1] Mada je velika većina zatočenika transportovana u radne logore, manji broj njih, uglavnom politički zatvorenici i zarobljeni partizani, poslati su u Mathauzen i Aušvic. Takode, nekih 2900 zatočenika dovedenih na Sajmište iz ozloglašenog ustaškog koncentracionog logora Jasenovac proglašeno je nesposobnim za transport u radne logore na severu, tako da su vraćeni u Jasenovac, gde su svi pogubljeni.
[2] Koljanin, Milan. Nemački logor na beogradskom Sajmištu 1941-1944. Beograd, Institut za savremenu istoriju, 1992. Sve informacije u ovom odeljku bazirane su na Koljaninovom delu.